Փոխանցելու մակաբոյծը

Արեւմտահայերէնը միշտ փոխյարաբերութեան մէջ է` թէ՛ օտար լեզուներու եւ թէ՛ արեւելահայերէնի հետ։

Հայերէնի երկու լեզուաճիւղերուն փոխյարաբերութիւնը երկար ժամանակէ ի վեր գոյութիւն ունի եւ աւելի զգալի դարձած է՝ անկախութեան շրջանին։ Երկու ճիւղերը իրարմէ բառեր ու արտայայտութիւններ փոխ կ՚առնեն, որոնք կը պակսին իրենց բառապաշարին մէջ։ Արեւմտահայերէնի պարագային, արեւելահայերէնի յաճախակի ընթերցումը, արտատպումը եւ հաղորդումը որոշ բառեր երեւան կը հանէ, որոնք տեսակ մը մակաբոյծներ կը դառնան։

Այդպէս է  փոխանցել  բառի պարագան, որ բառացիօրէն «մէկէն միւսը անցընել» կը նշանակէ։ Փոխանցուողը կրնայ նիւթական ըլլալ կամ ոչ։ Օրինակ՝ ունինք «դրամական փոխանցում», ինչպէս ունինք «տեղեկութեան փոխանցում»։

Սակայն, երբ բան մը կ՚ըսենք, չենք փոխանցեր, այլ կը հաղորդենք։ Օրինակ՝ ձայնասփիւռի հաղորդավար մը, որ լուր կը կարդայ, լուրերու  հաղորդում  մը կը կատարէ։

Խնդիրը ուրեմն, կը ծագի, երբ «փոխանցել» կը գործածենք հաղորդելու փոխարէն, ինչ որ չէր պատահեր տասնամեակներ առաջ։ Սովորական երեւոյթ մըն է այսօր լսել «Տիկինը փոխանցեց, որ...» տեսակի նախադասութիւններ, երբ ոչինչ կը փոխանցուի, իսկ ճիշդ արտայայտութիւնը պէտք է ըլլայ՝ «Տիկինը հաղորդեց, որ...»։

Ասիկա պատճէնում մըն է արեւելահայերէնէն, ուր լեզուի փոքր իմացութիւն ունեցող մարդիկ, իրենց հերթին, ռուսերէնէ սխալ թարգմանութիւնը կ՚ընեն։ Այսպէս է որ, այս օրերուն, կրնանք մեր չիմացած լեզուէն փշուրներ սորվիլ՝ առանց իսկ լուր ունենալու այս մասին։ Ո՞վ պիտի ըսէր ․․․

You Need Something to Transfer

Western Armenian is always engaged into various types of interactions, be them with different foreign languages or its sister variety, Eastern Armenian.



The latter has gone for a long time, and it became more and more prominent after the fall of the Soviet Union. Each variety borrows words and expressions missing from their core vocabulary. In the case of Western Armenian, the frequent use of information produced in Eastern Armenian brings certain words that become a sort of parasites.

Such is the case of the word փոխանցել (pokhantsel), which literally means “to pass from one to another,” and you translate it as “transfer.” For instance, when you make a money transfer, you call it դրամի փոխանցում (tramee pokhantsoom). You can also transmit information—from one source to the other—and call it տեղեկութեան փոխանցում (deghegootian pokhantsoom)

However, if you say something, you are communicating it. This is called հաղորդել (haghortel). For instance, a radio anchor who reads the news is making a news communication (լուրերու hաղորդում / looreroo haghortoom ).

The problem comes when you use pokhantsel instead of haghortel, something that did not happen decades ago. It is common to hear expressions of the type « Տիկինը փոխանցեց, որ ...» (Deegeenuh pokhantsets, vor… “The lady transferred that…”), as if you were transferring something, when the actual expression should be «Տիկինը հաղորդեց , որ ...» (Deegeenuh haghortets, vor … “The lady communicated that…”).

This is a calque from Eastern Armenian, where people with deficient knowledge of the language, at their turn, are making a mistranslation from Russian. These days, you can unknowingly learn bits and pieces from a language spoken thousands of miles from you. Who knew?  

Ամէն ինչ ծնունդով մը սկսաւ

Ինչպէս յայտնի է, անգլերէն Christmas բառը Քրիստոսը ունի իր մէջ։ Ան կրճատումն է Christs’s mass (Քրիստոսի պատարագ) բառերուն, որոնք միջնադարուն իրենց նախնական՝ հին եւ միջին անգլերէն ձեւերով գործածուած են։

Շահեկան է նշել, որ անգլօ-սաքսոնները երբեմն տօնը կոչած են Nātiuiteð, որմէ ծագած է արդի անգլերէն Nativity բառը, որուն արմատը լատիներէն nātīvitās ն է (ծնունդ)։

Տօնին հայերէն՝ Ծնունդ անունը, կը համապատասխանէ լատինական ձեւին։ Ստուգաբանական իմաստով, երկու լեզուները նոյն ծագումը ունին։ Լատիներէն nātīvitās կը միացնէ nātīvus (բնիկ) բառը եւ – tas մասնիկը, իսկ nātīvus բառը կու գայ nāscor խոնարհուած բայէն (ծնած եմ), որ իր հերթին աւելի հին gnāscor ձեւէն կը բխի։ Այս ձեւը հնդեւրոպական մայր լեզուէն ծագած է, ուր *ǵenh₁ (ծնունդ տալ) վերականգնուած արմատը կար։ Այս բեղուն արմատէն ծագած են բազմաթիւ լեզուներու նոյնիմաստ բառեր։ 

Այս բառերուն շարքին է հայերէն ծին արմատը, որմէ ունինք գրաբար ծնանիլ բայը , որ աշխարհաբարի մէջ մնացած է ծնիլ ձեւով, եւ ծնունդ գոյականը։ Ինչո՞ւ։ Որովհետեւ նախահնդեւրոպական *ǵ ձայնը ծ դարձած է հայերէնի մէջ։

Ի հարկէ, ծնունդ բառը կ՚երեւի Աստուածաշունչի առաջին գիրքի խորագրին մէջ՝ Գիրք Ծննդոց ը, որ մարդկութեան ծննդաբանութիւն ը կու տայ։

Ինչպէս կը տեսնենք, ծին արմատը շատ բեղուն է։ Անակնկալ չէ, որ վերջերս գոյական մը դարձած է իբրեւ անգլերէն gene բառին թարգմանութիւնը։

Յիսուսի ծնունդէն մինչեւ ծիներու ուսումնասիրութիւնը երրորդ հազարեակին, հայոց լեզուն ձեւ կը գտնէ քայլ պահելու ժամանակին հետ։  

Everything Started with a Birth

The word “Christmas,” indeed, has Christ in its root. It is actually a shortened form of “Christ’s mass,” which was recorded in its Old (Crīstesmæsse ) and Middle English (Cristemasse) forms during the Middle Ages.

Interestingly, the feast was sometimes called by Anglo-Saxons Nātiuiteð, which originated the modern word “Nativity” and had its roots in Latin nātīvitās (“birth”).

Like in Latin, the Armenian word for Christmas is Ծնունդ (Dzunoont), meaning “birth” (dzunoont). Etymologically, the words for both languages are related. Nātīvitās combines the word nātīvus (“native”) with the suffix – tas , and nātīvus derives from nāscor (“I am born”), which comes from an earlier form gnāscor . This original form has its roots, indeed, in the Proto-Indo-European language (the mother language for both Armenian and Latin), where we find the root *ǵenh ₁ (“to give birth”). This is a very prolific root: it originated the Greek word γεννάω (gennáō , “to beget,” from which came the English word genealogy) and several words in Latin, like genus (“offspring,” from which came the English genuine) and natio (“nation”), among others.

Also, believe it or not, the same root produced the Armenian word ծին (dzin ), from which we have the verb ծնիլ (dzunil “to give birth”) in Modern Armenian and, also, the noun dzunoont. How is that? This is because the Proto-Indo-European *ǵ becomes ծ ( dz ) in Armenian.

Incidentally, the same word dzunoont is, logically, on the basis of the first biblical book. The title of the Book of Genesis was translated into Classical Armenian as Գիրք Ծննդոց (Kirk Dzununtots ), because it gave the genealogy (ծննդաբանութիւն / dzununtapanutiun ) of mankind.

As we see, the root dzin is a prolific one. It was not unexpected that in most recent times it would become a noun: it currently designates the word gene in Armenian.



From the birth of Jesus Christ to the study of genes in the third millennium, the Armenian language finds its way to keep pace with the times.

Դուք ժամանակին տէրը չէք

Յաճախ գրած ենք այն մասին, թէ կարեւոր է հայերէն մտածել երբ հայերէն կը խօսիք (կամ կը գրէք)։ Վերջին հաշուով, որեւէ օտար լեզուով խօսելու պարագային, այդ լեզուով պէտք է մտածէք։ Ինչո՞ւ։ Առաջին հերթին, որովհետեւ կ՚ուզէք ցոյց տալ, թէ դուք կը տիրէք այդ լեզուին, եւ ո՛չ թէ այդ լեզուն ձեզի կը տիրէ։ Երկրորդ՝ եթէ կը սկսիք ընդօրինակել, օրինակ, անգլերէն կառոյցներ երբ սպաներէն կը խօսիք, վստահ եղէք, որ այդ լեզուն խօսողներու կատակներուն թիրախը պիտի դառնաք։ (Եթէ յանկարծ հեռաձայնով հաղորդագրութիւն ղրկէք՝ “Mi casa es no su casa” նախադասութեամբ, հետեւելով անգլերէն “My house is not your house” նախադասութեան, վստահ եղէք, որ ձեր խօսակիցը ձեզ պիտի ողողէ գետինները խնդալէն տապլտկող emojiներով։ Ինչո՞ւ։ Պարզապէս որովհետեւ սպաներէն կ՚ըսեն “Mi casa no es su casa”)։



Քանի մը օրինակներ կրնան օգտակար ըլլալ ո՛չ միայն հայերէն սորվողներու կամ Ամերիկա ծնած հայախօսներուն, այլեւ նոյնիսկ բնիկ հայախօսներուն, որոնք երկար ժամանակ անգլիախօս միջավայրի մէջ ապրած են։ Չէ՞ք կարծեր։ Վստահաբար կրնաք ձեզ ճանչնալ հետեւեալ երեք սովորական օրինակներուն մէջ.

1) Take your time

Դուք ժամանակ կ՚առնէք որեւէ գործ ընելու համար, ըլլայ նախաճաշել, դաս ընել, նամակ գրել կամ խոտը կտրել։ Այսինքն՝ գործը կ՚ընէք ձեր կշռոյթով։

Անշուշտ, շատ լաւ հասկցաք, թէ մէկը ի՞նչ կ՚ուզէր ըսել (ծնած՝ Պոստոն, Պոլիս, Փարիզ կամ Պէյրութ), երբ քաղաքավարօրէն ձեզի ըսաւ «Ժամանակդ առ»։ Այսինքն՝ “Take your time”։ Ճիշդ հասկցաք, բայց ըսողը սխալ ըսած էր։ Եթէ իսկապէս հայերէն խօսէր, պիտի յանձնարարէր՝ «Մի՛ աճապարեր»։

Երկու իրարմէ անկախ լեզուներ երբեմն կրնան նոյն գաղափարը միեւնոյն կառոյցով արտայայտել, բայց յաճախ իրարմէ լրիւ ձեւով։ Հայերէնը աւելի աղքատ չէ, որովհետեւ «Մի՛ աճապարեր» կ՚ըսէ՝ «Ժամանակդ առ»ի փոխարէն։ Փաստօրէն, ան երկրորդ արտայայտութիւն մը չէ ստեղծած միեւնոյն բանը ըսելու համար։ Ինչո՞ւ։ Որովհետեւ դուք ժամանակին տէրը չէք, որպէսզի զայն առնէք...։

2) I had a good time

Այլ առիթով խօսած ենք այն մասին, թէ «to have» անգլերէն բայը բազում իմաստներ ունի, մինչ հայերէն «ունենալ»ը մէ՛կ իմաստ ունի՝ «իւրացնել, տէր դառնալ, ստանալ»։ Նորէն, դժուար է մտածել, որ դուք կը հաւատաք, որ ժամանակի տէրն էք։ Սակայն, ճիշդ ա՛յս է տպաւորութիւնը, զոր կը ձգէք, երբ կը քալէք դէպի ձեր ինքնաշարժը խնճոյքէ մը ետք ու կ՚ըսէք. «Լաւ ժամանակ ունեցայ»։ Եթէ ձեր խօսակիցը ճիշդ հայերէն գիտէ, կրնայ պատասխանել. «Չէ, չունեցար»։ Պատճառը այն է, որ դուք լաւ ժամանակ «չունիք» երբ խնճոյքի մը կ՚երթաք կամ երբ որեւէ այլ բան կ՚ընէք, որ կապուած է “to have a good time” արտայայտութեան։ Հետեւաբար, հայերէն մտածող հայախօսը կ՚ըսէ. «Ես լաւ ժամանակ անցուցի» ։ Եթէ կը կարծէք, թէ ճիշդ չի հնչեր, միայն մէկ պատճառ կայ. կը փորձէք հայերէն խօսիլ... անգլերէնի հմայքին տակ։

3) Have a nice day

Օրական քանի՞ անգամ կ՚ըսէք ասիկա։ Կը կրկնենք. խնդիրը այն է, որ ժամանակի տէրը չէք, հետեւաբար՝ օրուան տէրն ալ չէք կրնար ըլլալ։ Հետեւաբար՝ «Լաւ օր ունեցէք» ըսելը անիմաստ է, որովհետեւ գաղափարը գոյութիւն չունի հայերէն մտածողութեան մէջ։ Դուք պարզապէս լաւ օրուան մը մաղթանքը կ՚ընէք, եւ կ՚ըսէք «Լաւ օր ձեզի»։ Անշուշտ, այս տողերուն ընթերցողը շատ լաւ գիտէ, որ եթէ կը խօսի ընկերոջը կամ ընտանիքի անդամին, «Լաւ օր ձեզի» պիտի ըսէ...։

You Do Not Own Time

We have insisted many times in this column on the importance of thinking in Armenian when speaking Armenian. For that matter, whatever language you speak other than English, you have to think in that particular language. Why? First of all, because you may want to show that you are the owner of that language, instead of the language owning you! Second, because if you start copying English structures when talking in, say, Spanish, you can just become the butt of all jokes by speakers of that language. (If you text message “Mi casa es no su casa,” mirroring “My house is not your house,” rest assured that you may get as many “rolling on the floor laughing” emojis as your interlocutor(s) can type.)

A few examples may be helpful not only to American-born speakers of Armenian or learners of Armenian as a second language, but also to native speakers of Armenian who have lived in an English-speaking milieu for a long time. Phrases calqued from English may come naturally to the former, while the same calques enter the oral language of the latter with the same speed.

We have chosen three most common phrases:

1) Take your time

You take your time to have breakfast, to do your homework, to write a letter, or to mow the lawn. So, you’re doing things at your own pace, right? Right.

Of course, you understood that when someone—born in Boston, in Istanbul, in Paris, or in Beirut—politely suggested to “take your time” and said «Ժամանակդ առ» (Jamanagut arr). You understood correctly, but someone said it wrong. If s/he were really talking in Armenian, the recommendation would have been:

Մի՛ աճապարեր (Mi ajabarer), that is, “Don’t rush!”

While sometimes two unrelated languages may use the same structure to express the same idea, many other times they are both very different one from the other. The Armenian language is not poorer because it uses “Don’t rush” instead of “Take your time.” It simply did not create a second expression to say the same thing. Why? Because you do not own time to take it…

2) I had a good time

In a previous column we have discussed how the verb “to have” has many meanings in English, while its Armenian counterpart ունենալ has exactly one meaning: “to own, to become owner, to receive.” Again, it is hard to believe that you think that you own time. However, this is exactly the impression that you leave when you walk to your car after a party while saying: «Ես լաւ ժամանակ ունեցայ» (Yes lav jamanag oonetsa “I had a good time”). If your interlocutor knows proper Armenian, he might snipe: «Չէ, չունեցար» (Che, choonetsar “No, you didn’t”). The reason is that you do not “have” a good time when going to a party or doing anything else you can imagine related to this sentence. You actually spend a good time. This is how the Armenian speaker thinks: «Ես լաւ ժամանակ անցուցի» (Yes lav jamanag antsootsi). This literally means “I spent a good time.” If it does not sound right, it is only because you are under the charm of the English when trying to speak Armenian.

3) Have a nice day



How many times a day do you say this? Again, the problem that we have is that, since you do not own time in Armenian, you cannot own a day. Therefore, to say «Լաւ օր ունեցէք» (Lav or oonetsek) is pointless, because the concept does not exist in Armenian thinking. You simply wish a good day, and then you say «Լաւ օր ձեզի»  (Lav or tsezi), which literally means “Good day to you” (of course, if it is good, it is nice too). Of course, if you are talking to a friend or family member, it goes without saying that you will say «Լաւ օր քեզի» (Lav or kezi), now using second person in the singular. 

«Աստղ» բառը եւ իր ազգակիցները

Երբեւէ մտածե՞ր էք, որ անգլերէն star եւ հայերէն աստղ բառերը ո՛չ միայն նոյն գաղափարը ցոյց կու տան, այլեւ ազգական են իրարու։

Աստղիկ անունը երբեմն Stella ձեւով կը թարգմանուի՝ ձեւական նմանութեան բերումով, թէեւ Աստղիկ հայ հեթանոսական դիցարանին մէջ սիրոյ եւ բեղունութեան աստուածուհին էր, մինչ Stella Maris («ծովու աստղ») Աստուածամօր լատիներէն անուններէն մէկն էր։

Իրականութեան մէջ, Աստղիկ կը ներկայացնէր Մերձաւոր Արեւելքի դիցարաններու մէջ լաւածանօթ աստուածուհիի մը հայկական տարբերակը։ Սումերական հին աստուածուհի Ինաննան, որ կապուած էր սիրոյ, բեղունութեան եւ այլ յատկանիշերու հետ, աւելի ուշ պաշտուած է Միջագետքի սեմական քաղաքակրթութիւններուն կողմէ (ակկադացիներ, բաբելոնացիներ, ասորեստանցիներ) Իշտար անունով։ Իշտարի պաշտամունքը դրացի սեմական տարածքներու մէջ (Սուրիա, Պաղեստին) Աշտարտ անունով ծաւալած է, իսկ այս անունը եբրայերէն յիշուած է Աշտորետ ձեւով, որ հելլենականացած կերպով ծանօթ է իբրեւ Աշտարտէ։ Այս աստուածուհիին խորհրդանիշը Արուսեակ (Վենիւս) մոլորան էր՝ երկինքի ամենափայլուն աստղը հին ժամանակներուն։

Գիտնականները առաջարկած են այն վարկածը, թէ Ishtar անունը նախասեմական կնոջական *attar («երկինք, աստղ») գոյական կու գայ, որ իր կարգին կրնայ հասարակաց ծագում ունենալ նախահնդեւրոպական *h-ster («աստղ») բառին հետ։

Այս վերականգնուած բառը դարձած է հնդեւորական լեզուներու «աստղ» բառին աղբիւրը։ Ունինք, օրինակ, յունարէն aster, իրանական լեզուներու star, լատիներէն stella, գերմաներէն stern, եւ այլ նման բառեր։ Հայերէն աստղ (նաեւ աստեղ՝ գրաբարի մէջ) յունարէն ու լատիներէն բառերուն մէջտեղը կը թուի ըլլալ, եւ ոչ այնքան հեռու անգլերէնէն։