Հաւկիթներու փնտռտուք

Ինչպէս գիտենք, գաղափարներ կան, որոնք գրական հայերէնի երկու լեզուաճիւղերով՝ արեւմտահայերէն ու արեւելահայերէն, տարբեր ձեւերով կ՚արտայայտուին։ Օրինակ՝ hotel, ink, եւ այլն։ Այս անգամ, պիտի անդրադառնանք egg («հաւկիթ») բառի պարագային։

Ե. դարու հեղինակները արդէն ձու բառը կը գործածէին։ Այս բառը մտաւ արեւելահայ բազմաթիւ բարբառներու մէջ՝ Կովկաս թէ Իրան, եւ մինչեւ օրս մնացած է գրական արեւելահայերէնի մէջ։ Այս բառով կերտուած են շարք մը բարդ բառեր, ինչպէս ձուածեղ, ձուաձեւ, ձուարան, եւ այլն։ Այս բառերը հաւասարապէս կը գործածուին արեւելահայերէնի եւ արեւմտահայերէնի մէջ (ուր երբեմն հաւկթաձեւ կը գործածուի ձուաձեւի տեղ)։ Օրինակ՝ ձուածեղ բառը Երեւանէն մինչեւ Պոլիս եւ այլուր գործածուած է բարբառներուն մէջ, հնչիւնական տարբերութիւններով հանդերձ։

Ձուի պարագան նոյնը եղած չէ։ Արեւմտահայ բարբառները ընտրած են հաւկիթ բարդ բառի գործածութիւնը։ Հաւը թռչուններու ընդհանուր անուանումն էր գրաբարով, որ աշխարհաբարի մէջ աքլորի էգին յատկացուեցաւ, իսկ կիթ կը նշանակէ «կենդանիի արտադրութիւն» (1)։ Հետեւաբար, գրական արեւմտահայերէնի մէջ հաւկիթ դարձաւ հաւուն արտադրածը, որ հետագային կիրարկուեցաւ որեւէ կենդանիի արտադրած... հաւկիթներուն համար։

Կը մնայ պարզել ձու բառին ծագումը։ Հնդեւրոպական լեզուները հասարակաց բառ մը ունին eggի համար։ Հնդեւրոպական նախալեզուին բառը *o(u)i-om (հնչել՝ o(v)iom) էր, որ յետոյ ունեցաւ իր տարբերակները՝ *oyom/ovom արեւմտեան լեզուներուն մէջ, եւ *aya արեւելեաններու պարագային։ Հայերէնի պարագային, դժուար է պարզել ձ հնչիւնին ծագումը։ Որոշ լեզուաբաններ եզրակացուցած են, որ սկզբնական *oiom բառը դարձած է *ioiom, իսկ *i հնչիւնը դարձաւ tz (ձ)։ Անոնք կը յիշեն ձաւար բառին պարագան, որ կը ծագի նախահնդեւորպական *ieuo «արմտիք» բառէն)։ Եթէ յիշենք, որ egg բառը *oyom-էն կու գայ, ուրեմն ի վերջոյ, անգլերէն egg ու հայերէն ձու բառերը հեռաւոր զարմիկներ կը դառնան։      

------

(1) Կթել բայը կը նշանակէ «անասունէ մը արդիւնք քաղել»։ Հետեւաբար, կով կթել կը նշանակէ «կովէն (կաթ) քաղել», ինչ որ չ՚ենթադրեր, որ կթել եւ կաթ իրարու հետ կապուած են։

Egg Hunting

Everybody knows that it is a guy in the United States and a chap in England, or an elevator here and a lift across the pond. So, it should not come as a surprise that we have the same situation in Western and Eastern Armenian. Of course, it goes without them that the differences between the two of them are greater than in the case of the English language. However, we will focus on a pair of different names for “egg” in Armenia and elsewhere.

Authors of the fifth century A.D. already recorded the word “egg” as ձու (Classical/Eastern Armenian dzoo, Western Armenian tzoo). This use of the word entered many Eastern Armenian dialects, both in the Caucasus and Iran, and has continued in literary Eastern Armenian to this day. The word tzoo has generated various compound words, such as ձուածեղ (tzuvadzegh “omelette”), ձուաձեւ (tzuvatzev “oval”), ձուարան (tzuvaran “ovaries”). These words are equally used today in Western and Eastern Armenian; the word tzuvadzegh, for instance, was used in dialects from Yerevan to Constantinople and beyond, only with differences in pronunciation.

It is not the same case for the word tzoo itself. Western Armenian dialects opted for a compound word, հաւկիթ (havgeet); հաւ (hav) was the generic name for birds in Classical Armenian, but took the meaning “hen” in Modern Armenian, and կիթ (geet) means “animal product” (1). Therefore, havgeet became the product from a hen, namely, an egg, and later was extended to eggs of any kind. Thus, while the compound words with tzoo have remained in use in literary Western Armenian, the root itself was displaced by the dialectal form havgeet.  

Where does tzoo come from? Most Indo-European languages have a common word for “egg.” The original word was *o(u)i-om (pronounce o(v)iom) in Proto-Indo-European, which derived into different variants: *oyom/ovom in Western languages and *aya in Eastern ones. The word “egg” comes from *oyom, the same as the words that represent the concept, but borrowed from Latin ovum (such as “oval” or “ovaries”). Now, in the case of the Armenian language, it is hard to account for the origin of tz. Some linguists have come to the conclusion that the original word *oiom evolved to *ioiom, and the initial *i turned into tz (they give the analogy of the word tzavar “bulgur wheat,” which comes from the Proto-Indo-European root *ieuo “cereal”). Thus, in the end, “egg” and tzoo would become distant cousins.     

------

(1) The verb կթել (gutel) means “to produce from an animal.” Thus, while կով կթել (gov gutel) means “to milk a cow,” this does not imply that gutel has any relation with կաթ (gat “milk”). We translate it as “to milk” because the product is milk.

Սմբուկին առեղծուածները

Սմբուկը եւ լոլիկը այն երկու բանջարեղէններն են (թէեւ ըստ էութեան, առաջինը պտուղ մըն է), որոնց օտար անունները՝ պատընճան եւ թոմաթես, լայնօրէն տարածուած են խօսակցական արեւմտահայերէնին մէջ։ Հարկաւ, այս հաստատումը կը վերաբերի այն անձերուն, որոնք ըստ երեւոյթին դպրոցական բաւականաչափ ուսում չեն ունեցած՝ բառերուն բուն հայերէն ձեւերը սորվելու, եւ կամ դժուարութիւն ունին վերջիններս տեղին կերպով օգտագործելու։

Մեծանուն լեզուաբան Հրաչեայ Աճառեանը իր «Հայերէն արմատական բառարան»ին մէջ «սմբուկ» բառի մասին արդարացիօրէն նշած է, որ պէտք է օտար ծագում ունենայ, քանի որ Հայաստանի համար «օտար եւ նորամուտ բերք» էր։ Սմբուկին ակունքները արեւելեան եւ հարաւային Ասիոյ մէջ են, ուրկէ 8-րդ դարուն արաբներու միջոցաւ հասած է Սպանիա։ Անկարելի չէ, ուրեմն, որ արաբներն ալ մուծած ըլլան Հայաստան, թերեւս Սպանիայէն դար մը առաջ։

Աճառեան ենթադրած է, որ մեր բառին աղբիւրը դասական արաբերէն anab բառն է, որ կը նշանակէ «սմբուկ»։ Այս բառը տուած կ՚ըլլայ հայերէն ամբուկ բառը, որ յետոյ շփոթի հետեւանքով (ա գիրը շփոթուած է ս-ի հետ) դարձած է սմբուկ, ինչպէս որ նման շփոթ մը շերաս բառէն ծնունդ տուած է շերամ բառին։

Հետաքրքրական է նշել, որ արաբերէն al-badinjan անունին (որ բխած է պարսկերէն bâdenjân-էն, իսկ վերջինիս աղբիւրը սանսկրիտն է) al-barangan տարբերակը մտած է Սպանիա խօսուող կատալաներէնին մէջ albergínia ձեւով։ Այս բառը դարձած է ֆրանսերէնի aubergine բառը, որ մինչեւ այսօր նաեւ կը գործածուի Մեծն Բրիտանիոյ անգլերէնին մէջ՝ փոխանակ ամերիկեան eggplant ձեւին, որ ԺԸ. դարուն ծնունդ առած է՝ սմբուկին մէկ տարբերակը սագի հաւկիթներու նմանցնելու հետեւանքով։

Արեւելահայերէնի մէջ, սմբուկը, լոլիկին պէս (որ պոմիդոր կոչուած է՝ ռուսերէնի միջնորդութեամբ իտալերէնէ բխած բառ մը), երկար ժամանակ կոչուած է բադրիջան օտար բառով, որ թրքերէնէ եկած է՝ գաւառաբարբառներու միջոցաւ։ Սակայն, վերջին 20-30 տարիներուն, այս երկու բառերուն հայերէն ձեւերը սկսած են աւելի տարածում ու գործածութիւն ունենալ Հայաստանի առօրեայ կեանքին մէջ։ Առցանց փնտռտուք մը ցոյց կու տայ, որ «սմբուկ» բառը յիշուած է շուրջ 75.000 անգամ, իսկ «բադրիջան»ը՝ շուրջ 11.000։

The Mysteries of the Eggplant

We are all familiar with eggplants, but not so much with the fact that their name actually has something to do with eggs. The word “eggplant” was born in the eighteenth century from the association with goose eggs.

However, that’s American English. In British English, the word “aubergine” is used, which, of course, sounds French. The exact same French word (aubergine) actually came from Catalan, which designates the eggplant with the word albergínia. As a matter of fact, most Spanish and Catalan cultural words starting with al-, like Spanish alcohol, algodón (cotton), almohada (pillow), or albaricoque (apricot), show their Arabic origin (the al particle being the English “the”). Not to be surprised then, that albergínia comes from Arabic al-barangan, one of the many variants of the standard form al-badinjan.

As it happened with many Near Eastern or Eastern Asian cultural items, Arabs happened to be their carriers from East to West. This is how the word al-badinjan, together with the eggplant, was derived from Farsi badenjân-էն, which at its turn came from Sanskrit, the ancient Indian language.

Now, if you are a standard Western Armenian speaker, especially, but not only from the Middle East, you will find yourself in familiar territory. You will say that the Arabic and the “Armenian” words for eggplant are the same: պատընճան (badunjan). Unfortunately, this is only a fact in your imagination. That’s why “Armenian” appears in quotation marks. The fact that the abovementioned word is used in colloquial language does not make it more Armenian that the Turkish word daha, also commonly used in oral language instead of the Armenian word տակաւին (dagaveen “still”).

The renowned linguist Hrachia Ajarian noted in his Armenian etymological dictionary that the word for eggplant should have a foreign origin like the plant. One may assume that, like in the Spanish case, Arabs also introduced eggplants to Armenia, perhaps even before.  

Now, the Armenian designation for eggplant is սմբուկ (sumpoog). Ajarian’s hypothesis was that its source was the Classical Arabic word anab, which means “eggplant.” The word may have entered Armenian as amboog. Later, an unknown copyist of a manuscript confused the ա (a) with a ս (s), and a word was born: sumpoog.

In the end, if you still doubt about adopting the actual Armenian word, perhaps you will be convinced by the law of less effort: badunjan has three syllables, while sumpoog has two.